Archiwum Państwowe w Łodzi - Tadeusz Kościuszko, polski bohater narodowy

Tadeusz Kościuszko, polski bohater narodowy

Po powrocie do kraju, w 1789 r. otrzymał od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego nominację na generała-majora wojsk koronnych. Uczestniczył w wojnie polsko-rosyjskiej w obronie Konstytucji 3 maja (1792), podczas której został odznaczony krzyżem Virtuti Militari. W 1794 r. został Najwyższym Naczelnikiem Siły Zbrojnej Narodowej i przewodził pierwszemu polskiemu powstaniu narodowemu (nie licząc konfederacji barskiej), które nota bene, jako jedyne przeszło do historii pod imieniem swojego bohatera. Po przegranej bitwie pod Maciejowicami, która doprowadziła do upadku insurekcji, Kościuszko dostał się do niewoli rosyjskiej i przez dwa lata był więziony w twierdzy pietropawłowskiej w Petersburgu. Ostatnie dwadzieścia lat życia spędził na emigracji. Nie angażował się już w działalność polityczną, choć z dużym zainteresowaniem śledził wszelkie poczynania niepodległościowe rodaków. Był moralnym autorytetem i opiekunem Legionów Polskich, utworzonych we Włoszech przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. Zmarł 15 października 1817 r. w Solurze w Szwajcarii.

Tadeusz Kościuszko zajmuje czołowe miejsce w panteonie polskich bohaterów narodowych. Mimo klęski insurekcji kościuszkowskiej, której następstwem był trzeci rozbiór Polski (1795), nie zapisał się w pamięci Polaków jako bohater przegrany. Wręcz przeciwnie, kolejne pokolenia widziały w nim wzorowego patriotę, szlachetnego rycerza, który podniósł miecz w obronie konającej ojczyzny. W opinii niektórych historyków, dowodzone przez niego powstanie chociaż nie ocaliło państwa, to jednak uratowało godność i honor narodu polskiego, który nie oddał swojej wolności bez walki.

Po śmierci Tadeusza Kościuszki, w podzielonym przez zaborców kraju oraz na emigracji, narastał kult jego osoby. W 1818 r. ciało Naczelnika sprowadzono ze Szwajcarii i pochowano w Krypcie św. Leonarda na Wawelu w Krakowie. Wdzięczni rodacy wyznaczyli Kościuszce miejsce wiecznego spoczynku najbardziej godne z możliwych – wśród grobów polskich królów. W latach 1820–1823 usypali mu także wspaniały kopiec, nieopodal wzgórz Kraka i Wandy. W okresie zaborów ściany polskich dworków przyozdabiano portretami Kościuszki. Jego wizerunki umieszczano także na biżuterii, klamrach pasów, zastawie porcelanowej, tabakierkach, szkatułkach i innych przedmiotach codziennego użytku. Wtedy też narodziła się tradycja uroczystych obchodów rocznic jego urodzin, śmierci i wybuchu powstania kościuszkowskiego. Z okazji 100. rocznicy insurekcji zespół malarzy pod kierunkiem Jana Styki i Wojciecha Kossaka namalował monumentalną Panoramę Racławicką, oddając w ten sposób hołd Naczelnikowi i jego żołnierzom. Szczególnie okazale uczczono stulecie zgonu Tadeusza Kościuszki w 1917 r., dając wyraz narodowym nadziejom na rychłe odrodzenie Polski, które ożywił światowy konflikt zbrojny. Licznie zakładane komitety kościuszkowskie organizowały manifestacje narodowe, akademie patriotyczne i koncerty muzyczne. Sadzono drzewa wolności, wybijano medale okolicznościowe, a w kościołach odprawiano uroczyste nabożeństwa żałobne. W ciągu całego 1917 r., tylko na obszarze Królestwa Kongresowego odsłonięto 27 pomników i 37 tablic, postawiono 23 krzyże, usypano 18 kopców i opublikowano blisko 70 książek poświęconych Kościuszce. W niepodległej już Polsce, a zwłaszcza po zamachu majowym z 1926 r., kult Tadeusza Kościuszki wyraźnie osłabł. Jego rolę przejął wówczas Józef Piłsudski, kreowany na głównego bohatera narodowego. Niemniej wciąż o Kościuszce pamiętano. W 1927 r. przywieziono ze Szwajcarii urnę z jego sercem, którą umieszczono w kaplicy zamkowej na Zamku Królewskim w Warszawie. Imię Naczelnika powstania z 1794 r. nosiły polskie szkoły, instytucje publiczne, a także jednostki Wojska Polskiego. Kościuszko patronował 7 Eskadrze Myśliwskiej (tzw. „Eskadra Kościuszkowska”, pododdział lotnictwa myśliwskiego Wojska Polskiego), która walczyła w wojnie polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej (służyli w niej m.in. ochotnicy amerykańscy). Tradycje eskadry kontynuował 303 Dywizjon Myśliwski Warszawski im. Tadeusza Kościuszki, który wsławił się w Bitwie o Anglię. Imię bohatera spod Racławic nosiła także sformowana w 1943 r. w Sielcach nad Oką 1 Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Pamięć o Naczelniku nieprzerwanie kultywowano w powojennej Polsce; odbudowywano zniszczone pomniki i obchodzono uroczystości kościuszkowskie.

Co charakterystyczne i warte podkreślenia Tadeusz Kościuszko, tak za życia jak i po śmierci, był bliski wszystkim Polakom. Jego postać nie wzbudzała kontrowersji, nie dzieliła narodu, ale go jednoczyła. Darzony był szacunkiem we wszystkich warstwach i środowiskach społecznych. Kolejne rocznice kościuszkowskie upamiętniane były w XIX i XX w. przez partie konserwatywne, niepodległościowe, ludowe, lewicowe, robotnicze, a także Kościół. W czasach zaborów, w sanacyjnej II RP czy w rządzonej przez komunistów PRL, Kościuszko niezmiennie był postrzegany jako symbol wolności, niezłomny bojownik o niepodległość Polski.

Nasuwa się pytanie o źródła fenomenu wielkiej popularności Tadeusza Kościuszki, wykraczającej zresztą poza granice Polski (jest również bohaterem narodowym USA, a poświęcone mu miejsca pamięci można odnaleźć w różnych zakątkach świata). Wydaje się, że szukać ich należy w nieprzeciętnej osobowości Kościuszki. Poza tym, że był urodzonym przywódcą i świetnym inżynierem wojskowym, cechowała go odwaga na polu bitwy, prawość oraz wyjątkowa skromność i życzliwość wobec wszystkich ludzi. Miał nowoczesne przekonania demokratyczne i republikańskie oraz postępowe poglądy społeczne. Głęboko wierzył w uniwersalną ideę wolności. Sprzeciwiał się wszelkiej niesprawiedliwości i uciskowi, zarówno na płaszczyźnie kontaktów między państwami, jak i w stosunkach międzyludzkich. Był pozbawiony uprzedzeń społecznych, religijnych i rasowych, czym wyrastał ponad swoją epokę. Do kierowanego przez siebie powstania z 1794 r. pragnął włączyć wszystkich mieszkańców Polski, uznając walkę z zaborcą za sprawę ogólnonarodową. Udało mu się to; w insurekcji udział wzięli obok szlachty i mieszczan, także chłopi i Żydzi. Z pierwszych tworzył bitne oddziały kosynierów, drudzy zasilili szeregi milicji powstańczej. Naczelnik zaaprobował również projekt utworzenia pułku starozakonnej lekkiej jazdy. Wrażliwy na ludzką dolę, Kościuszko pochylał się nad losem chłopów pańszczyźnianych w Polsce i niewolników murzyńskich w Ameryce. W trakcie insurekcji wydał Uniwersał połaniecki, który formalnie przyznawał ograniczoną wolność osobistą polskim włościanom. Z kolei w amerykańskim testamencie, polecił swojemu przyjacielowi Thomasowi Jeffersonowi, wykupienie i wyzwolenie czarnoskórych niewolników oraz nadanie im ziemi i ich wykształcenie z przyznanego mu przez rząd USA wynagrodzenia za służbę wojskową. Z sympatią odnosił się do rdzennych mieszkańców Ameryki, czym zaskarbił sobie ich przychylność. Od wodza Indian, Małego Żółwia, otrzymał w geście przyjaźni tomahawk-fajkę pokoju, za który odwzajemnił się parą pistoletów. Wręczając swój podarunek polski bohater powiedział wodzowi, aby użył ich przeciwko każdemu, kto by chciał podbić jego lud.

Niniejsza wystawa Archiwum Państwowego w Łodzi została przygotowana z okazji 200. rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki. Prezentuje ona: portretowe wizerunki bohatera, reprodukcje dzieł malarskich ilustrujących wydarzenia z powstania 1794 r., oryginalny dokument z tekstem Uniwersału połanieckiego oraz liczne materiały dotyczące różnych from upamiętnienia Tadeusza Kościuszki przez Polaków w XIX i XX w. W tej ostatniej grupie wyróżniają się archiwalia związane z obchodami 100. rocznicy wybuchu powstania kościuszkowskiego (1894) i 100. rocznicy zgonu Tadeusza Kościuszki (1917) oraz budową pomników Naczelnika. Prezentowane materiały archiwalne pochodzą z różnych miejsc Polski, w większości jednak z terenu Łodzi i regionu Łódzkiego, czyli obszaru działania Archiwum Państwowego w Łodzi. Zostały one odnalezione w następujących zespołach archiwalnych: Zbiorze ikonograficznym Archiwum Państwowego w Łodzi, Zbiorze albumów ikonograficznych, Zbiorze druków i pism ulotnych, Zbiorze teatraliów łódzkich, Archiwum rodziny Bartoszewiczów, Archiwum Chwalisława Zielińskiego, Archiwum fotograficznym Władysława Kraski, Głównym Urzędzie Zaciągu do Wojska Polskiego w Piotrkowie, Rządzie Gubernialnym Piotrkowskim, Aktach miasta Łodzi, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej i Urzędzie Miejskim w Aleksandrowie Łódzkim, Komitecie Wojewódzkim Polskiej Partii Robotniczej w Łodzi, Komitecie Wojewódzkim Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Łodzi.